ŽUPA VRHBOSNA: Sarajevo je postojalo i prije Isa-bega Ishakovića

Današnje Sarajevo, na osnovu svega što se do danas zna o njegovoj najranijoj prošlosti, ima kontinuitet i duboke korijene začete i razvijene u srednjovjekovnom Bosanskom kraljevstvu, na koje se nastavila izgradnja osmanske kasabe, kasnijeg šehera, te grada u modernom smislu.

U historiografiji je opšteprihvaćeno stajalište prema kojem se osnivanje grada Sarajeva veže za 1462. godinu. Godina je to u kojoj je nastala Vakufnama Isa-bega Ishakovića, izvor od osobitog značaja za proučavanje nastanka i najranijeg razvoja grada. Prema tome, nastanak grada na Miljacki vezan je isključivo uz dolazak Osmanlija na osvojena prodručja Bosanskog kraljevstva. Ovakva polazišta podrazumijevala bi da se na području današnjeg Sarajeva, prije dolaska Osmanlija, nije bio razvio nijedan veći trg, a kamo li grad, što je stav koji je dugo preovladavao u stručnoj literaturi koja se bavila ovom tematikom. No, uzmu li se u obzir novija historijska i arheološka istraživanja te naprednije studije o pitanjima urbaniteta, kontinuiteta naseljenosti i tipologije srednjovjedovnih evropskih i orijentalnih gradova, ovakvi pogledi bi se mogli revidirati i smjestiti u nešto drugačije okvire.

Sarajevsko polje i okolni planinski predjeli su u srednjem vijeku ulazili u okvir župe Vrhbosne, koja se u pisanim dokumentima prvi put spominje 1244. u povelji Bele IV, dok se pod nazivom Vrhbosanje spominje već 1296. Do XV vijeka u srednjovjekovnoj Bosni dovršen je proces zaokruživanja velikih feudalnih oblasti. Upravo na sarajevskom području feudalne oblasti Pavlovića i Kosača dodirivale su se sa oblašću kojem je stvarno upravljao bosanski kralj, a najveći dio Vrhbosne je u ovom periodu teritorijano ulazio u sastav zemlje Pavlovića.

Geografski položaj i privredni uslovi oblikovali su razvoj urbanih sredina na području srednjovjekovne Bosne, pa tako i u sarajevskoj oblasti. Za razliku od sredina koji su svoj urbani razvoj dugovali razvoju rudarstva i trgovini rudarskim proizvodima, sarajevski kraj je bio izrazito poljoprivredna oblast, te se i naselja formirana na ovom lokalitetu razvijaju na osnovu prometa poljoprivrednim proizvodima i zanatskim proizvodima vezanim za poljoprivredu. Tako je na mjestu današnjeg Sarajeva iznikao trg-varošica Utornik ili Vrhbosna, koji se po stepenu svog razvoja može odvojiti od sela, iako ne dovoljno da bi se okvalifikovao kao “pravi” grad. Taj trg nalazio se na ušću riječice Koševe u Miljacku na mjestu današnje Alipašine džamije.

Centar srednjovjekovne župe Vrhbosne predstavljao je grad-utvrda Hodidjed. Ovo utvrđenje, jedino poznato na sarajevskom prostoru, spominju i domaći latinsko-ćirilski i osmanski izvori. Međutim, ubikacija ovog grada bila je sporna dugo vremena. Većina historičara je identifikovala Hodidjed sa Starim Gradom u Bulozima, istočno od Sarajeva. Najnovija istraživanja ipak smještaju ovu utvrdu na mjesto danjašnje Bijele tabije na Vratniku. Prema izvornim podacima i terenskim ispitivanja, ubikaciju Hodidjeda na mjestu starog vratničkog grada iznio je A. Bejtić, koji je uradio i uspješnu rekonstukciju izgleda ove srednjovjekovne tvrđave. Radilo se o građevini pravougaone osnove sa četiri kule na uglovima, kvadratne osnove i petom iznad ulazne kapije. Ovakva koncepcija utvrde nedvojbeno je tip srednjovjekovne gradnje sa gotičkim uticajem, veoma sličan primjerima iz bosanskog susjedstva, naročito iz Ugarske.

Hodidjed se u izvorima prvi put spominje 1434. kada su ga zauzeli Osmanlije. Vrijeme je to čestih sukoba oblasne vlastele i bosanskog vladara, kao i ekspanzije Osmanlija prema teritorijama Bosanskog kraljevstva, u kojem je zauzimanje Vrhbosne imalo veliki pozicioni i strateški značaj. Po osmanskom osvajanju ovog prostora vrlo brzo je došlo do urbanog razvoja na novim osnovama. Podizanjem dvora (saraja) i džamije na lijevoj obali Miljacke koju poklanja sultanu Mehmedu II, tekije na Bentbaši te niza objekata javne najmjene, Isa-beg Ishaković postaje utemeljitelj kasabe Saraj, novog naselja orijentalne fizionomije. Podizanjem kasabe Saraj u drugoj polovini XV vijeka postavljen je temelj za urbani razvoj koji je ovaj grad prošao u narednom periodu. Međutim, da li prvobitni razvoj Sarajeva u novom orijentalnom stilu znači da je došlo do potpunog raskida sa srednjovjekovnim korijenim?

Za odgovor na ovo pitanje potrebno rasvijetliti nekoliko aspekata historije sarajevskog područja u prijelomnom periodu uspostavljanja osmanske vlasti. Prije svega, indikativni su nazivi mjesta koje su Osmanlije zatekli, te njihovi nazivi istih lokacija u kasnijem periodu. Vilajet koji su oformili na prostoru nekadašnje Vrhbosne nazivao se Hodidjed ili Saraj. Dakle, grad Hodidjed po kojem je vilajet dobio ime, morao je biti u najužoj vezi sa lokacijom na kojoj je uspostavljen saraj ili dvor. Nesumnjivo je, stoga, da se radi o Vratničkom gradu, čije podgrađe je činilo mjesto Utornik, odnosno isti prostor na kojem se počela razvijati i nova osmanska kasaba.

Pomenuti trg Utornik u Isa-begovoj vakufnami iz 1462. nazivan je Stara Varoš i Varoš, a potom i pazar Torkovište, odnosno Staro Torkovište u popisu iz 1468. U osmanskoj klasifikaciji naselja, terminom varoš je označavano urbano naselje sa određenim privrednim i kulturnim karakteristikama, dok trg nije imao tu kulturnu komponentu. Treba dodati i da se u kasnijim dokumentima lokalitet Varoš naziva još i Gornja Varoš, a onda nizvodno nasta nekih 500 m od prve Donja Varoš. Dakle, radi se o starom srednjovjekovnom trgu i novopodignutom centru kasabe na mjestu Baščaršije. Upravo na potezu između Baščaršije i Bentbaše nalazilo se srednjovjekovno selo Brodac, okolo kojeg su bile obradive zemlje stanovnika tog sela, prostor koji su Osmanlije iskoristili za izgradnju novih objekata i smještanje centra kasabe Sarajevo.

Ako se na ove podatke još doda i onaj o mreži srednjovjekovnih puteva koji su prolazili ovim područjem, onda je sasvim jasno da Sarajevo nije nastalo na samostalnom i potpuno otvorenom prostoru nego u uskoj vezi sa zatečenim srednjovjekovnim lokalitetima. Prvenstveno se tu misli na tvrđavu na Vratniku, kojoj je, prema tome, a sasvim neiznenađujuće s obzirom na ondašnju fizionomiju gradova, Sarajevo u najranijoj fazi predstavljalo podgrađe, tj. njen subcastrum.

Potvrda o izgradnji Sarajeva na srednjovjekovnim temeljima mogla bi se tražiti i u osmanskoj politici pretvaranja važnih srednjovjekovnih gradova u nove administrativne i privredne centre područja koja su osvajanjima bila priključivana Carstvu. U Srbiji, između 1455. i 1459. gradovi Prizren, Vučitrn, te kasnije Priština i Kruševac postali su sjedišta sandžaka. Smederevo, zahvaljujući značaju pograničnog grada i svom položaju na putu za Carigrad, postalo je sjedište sandžaka nakon što je osvojeno. Sličnu praksu osmanlije su nastavili i po osvajanju Bosne. Zvornik na Drini, jedano od značajnih naselja srednjovjekovne Bosne, na raskršću puteva u pravcu Dubrovnika, Srbije i Ugarske, postao je sjedište sandžaka i imao prvorazredan značaj. Foča je takođe bila sjedište sandžaka, inače najveći trg u oblasti gornjeg Podrinja, a nalazila se na značajnom putu koji je vodio od Dubrovnika prema Srbiji i dalje u unutrašnjost Balkana. Svi ovi primjeri upućuju na zaključak da je i područje srednjovjekovnog Sarajeva, odnosno grada na Vratniku sa svojim podgrađem, zbog izuzetnog komunikacijskog i graničnog položaja u vrijeme osmanske ekspanzije, izabrano kao novi centar, prvenstveno vilajeta a potom se razvilo u prijestolnicu sandžaka i ejaleta.

Sve navedeno jasno ukazuje da Sarajevo po kontinuitetu gradnje ima duboke srednjovjekovne korijene. Srednjovjekovnu osnovu u nastanku grada činilo je prije svega utvrđenje na Vratniku, koje je i u kasabi imalo odbrambenu funkciju zaštite otvorenog naselja, što je opet klasično srednjovjekovno nasljeđe, odnosno tipičan primjer izgleda srednjovjekovnih bosanskih gradova. Na prostoru srednjovjekovnog privredno neaktivnog podgrađa, u stambenoj zoni smještenoj u blizini utvrđenja, bila je formirana i jedna od prvih mahala kasabe Saraj, Skender-pašina mahala na Vratniku. Inače u starijoj historiografiji, zbog pogrešne ubikacije grada Hodidjeda, vjerovalo se da je vratnička Bijela Tabija nastala tek u osmanskom periodu, te da je na osnovu toga i čitavo područje Vratnika bilo nenaseljeno prije osnivanja kasabe. Centar novog orijentalnog naselja, kako je već istaknuto, formiran je na prostoru srednjovjekovnog sela Brodac, dok je srednjovjekovna varoš, Stara ili Donja Varoš ostala na periferiji novog naselja. Tu je i dobro razvijena mreža srednjovjekovnih puteva na sarajevskom području koja je ostala gotovo nepromijenjena a samim tim se vrlo uspješno uklopila u novu fizionomiju grada.

Današnje Sarajevo, na osnovu svega što se do danas zna o njegovoj najranijoj prošlosti, ima kontinuitet i duboke korijene začete i razvijene u srednjovjekovnom Bosanskom kraljevstvu, na koje se nastavila izgradnja osmanske kasabe, kasnijeg šehera, te grada u modernom smislu.

Autor: Amar Đulović/Prometej.ba