Haški tribunal utvrdio je UZP-ove – presude jasno odvajaju odgovornost Srbije i Hrvatske od odgovornosti BiH. Dejton je potvrdio kontinuitet BiH, a ne podjele koje danas zagovaraju Dodik i Čović. Dakle, Izetbegović nije stvorio ni RS ni “Herceg-Bosnu” – oboje je bilo produkt velikodržavnih planova Miloševića i Tuđmana, koje je on upravo spriječio da se legaliziraju

 

 

 

Kada se danas govori o ulozi Bosne i Hercegovine u ratu 1992-1995 i o Dejtonskom mirovnom sporazumu, često se zanemaruje koliko su politički, vojni i diplomatski uvjeti bili ekstremno nepovoljni za nju. Na površini se vidi samo rezultat – opstanak države.

 

 

Međutim, tek kada se sagleda širi kontekst, vidi se koliki je to bio historijski podvig. U vremenu kada je na Bosnu i Hercegovinu djelovao pritisak dva presuđena UZP-a, kada je agresija dolazila s dvije strane, a država bila razorena i opkoljena, opstati je bio podvig. Upravo je tada, vođen upornošću i vizijom, Alija Izetbegović sačuvao ključnu nit – međunarodnu državnost BiH.

 

 

Dejton – trenutak kada su pali projekti podjele

 

 

U jesen 1995. svjetski mediji pratili su pregovore u Dejtonu s nervozom karakterističnom za historijske prekretnice. U zraku nije visila samo sudbina rata, nego i odgovor na pitanje: može li Bosna i Hercegovina preživjeti udar dvaju velikodržavnih projekata koji su je lomili od 1991. godine? Može li jedna opkoljena zemlja, s ranjenom populacijom i razorenim gradovima, iz pregovaračke sobe izaći kao država – a ne kao teritorija za prekrajanje?

 

 

Upravo to se dogodilo.

 

 

Dejtonski sporazum, koliko god složen i često kritiziran, predstavlja trenutak u kojem su se godinama građeni planovi o srpskoj i hrvatskoj teritorijalnoj ekspanziji slomili pred međunarodnim poretkom i diplomatskom postojanošću bh. delegacije. Dokumenti i presude Haškog tribunala kasnije će nepovratno potvrditi ono što su mnogi u Bosni znali već početkom 90-tih: rat u BiH nije izbio spontano, niti je bio “građanski rat”, nego projekt koji su nosile dvije države – Srbija i Hrvatska – nastojeći podijeliti zemlju po linijama koje su već bile trasirane u Karađorđevu 1991.

 

 

U medijima iz tog vremena odzvanjale su dvije slike: jedna – diplomatska, hladna, za pregovaračkim stolom; druga – moralna i ljudska, oličena u liku Alije Izetbegovića, čovjeka koji je na mirovne konferencije dolazio kao predstavnik jedine strane koja je branila nastavak postojanja zajedničke, multietničke države. Uprkos vojnoj neravnoteži i geopolitičkoj izolaciji, delegacija BiH je u pregovorima uspjela postići najvažnije: međunarodnu potvrdu državnosti i teritorijalnog integriteta. To je bio trenutak kada su se ambicije o stvaranju “velike Srbije” i “velike Hrvatske” sudarile s međunarodnim pravom i bile poražene.

 

 

Istovremeno, slika Izetbegovića u svjetskim medijima – često prikazanog kao moralni autoritet i glas razuma u vremenu brutalnosti – pojačala je globalni narativ o Bosni i Hercegovini kao državi koja se, uprkos svemu, borila za opstanak, a ne za podjelu. Skoro 35 godina nakon Karađorđeva i 30 nakon završetka rata, Haški tribunal je presudama u predmetima protiv Miloševića, Karadžića, Mladića, Prlića, Stanišića i drugih pružio pravni okvir koji je medijskom narativu dao historijsku težinu. UZP-ovi su imenovani, strategije podjele razotkrivene, politički projekti opisani i pravno okarakterizirani.

 

 

Država koju su mnogi već otpisali

 

 

Tokom dvadesetogodišnjice Dejtona, mnogi su strani mediji napisali isto: “Bosna i Hercegovina u Dejtonu nije stvorena – ona je spašena.” A to je, u historijskom i političkom smislu, najveći poraz Karađorđevu i svim projektima koji su od BiH željeli napraviti teritoriju, a ne državu. Iz takvog mraka izrasla je jedna od najneobičnijih priča savremene evropske historije: priča o državi koja je preživjela upravo onda kada su je mnogi već otpisali. U središtu te priče stoji Alija Izetbegović. Nije to bio vođa koji je imao moć tenkova, ni aviona, ni saveza velikih sila. Njegova snaga bila je u nečem drugom: u nepokolebljivom uvjerenju da Bosna i Hercegovina mora opstati kao domovina svojih naroda, kao država svih svojih građana, kao dio međunarodne zajednice.

 

 

I kada je potpisivao težak, bolan i kompromisan mir, potpisivao ga je s idejom da svako buduće pokoljenje ipak ima državu u kojoj će moći graditi bolji, pravedniji poredak. Jer nestanak države bio bi nestanak svake mogućnosti za ispravljanje nepravdi. Dejton nije ideal. Ali Dejton je znak jednog trijumfa duha nad silom i opstanka nad uništenjem. On je dokaz da su, uprkos ogromnim pritiscima, dvostrukim udarima susjednih struktura i dehumanizaciji rata, ljudi Bosne i Hercegovine uspjeli sačuvati ono što je najvrijednije – državu. I zato se o tim godinama može govoriti kao o podvigu. Ne zato što je ostvaren pravedan mir, nego zato što je opstala nada. A gdje opstanak susretne nadu – tu počinje budućnost.

 

 

Šta je Dejton donio Bosni i Hercegovini? Iako često kritiziran, Dejton je u suštini donio tri ključne stvari: potvrdu međunarodnog subjektiviteta Bosne i Hercegovine – država je zadržala pravni kontinuitet Republike BiH; teritorijalni integritet i međunarodne granice – potvrđene i nepovredivе; mir – koji je zaustavio rat i fizičko uništenje društva.

 

 

U trenutku potpisivanja sporazuma, mnoge zemlje očekivale su potpunu teritorijalnu podjelu BiH. Nasuprot tome, Bosna i Hercegovina ostala je jedna država, složena ali funkcionalno i pravno jedinstvena. Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju (ICTY) utvrdio je u više presuda postojanje udruženih zločinačkih poduhvata (UZP): jedan povezan sa strukturama u Srbiji, drugi povezan sa strukturama u Hrvatskoj, i oba su u pravnom smislu bila usmjerena prema teritorijama Bosne i Hercegovine, te po vremenskim okvirima započeta još 1991. UZP -ovi su realizirani agresijom i napadom na RBiH, što je ICTY iz Haga u svojim presudama presudio kao međunarodni sukob i označio agresore – Srbiju i Hrvatsku.

 

 

Rat i pregovori

 

 

Bosna i Hercegovina je morala voditi rat dok istovremeno vodi pregovore. Izetbegovićev pristup kombinovao je: realpolitiku nužnih kompromisa, principijelnost u pogledu opstanka države, diplomatsku mrežu kontakata od islamskih zemalja do Zapada, oslanjanje na međunarodno pravo kao posljednju liniju odbrane. Ovaj podatak postavlja temelje za razumijevanje razmjera izazova s kojima se Bosna i Hercegovina suočila 1992-1995. godine. Država u nastajanju, bez funkcionalne vojske, bez stabilnih institucija, pod dvostrukom agresijom, bez infrastrukture i pod međunarodnim embargom na oružje – nalazi se u poziciji koju su mnoge međunarodne diplomate smatrale neodrživom.

 

 

Alija Izetbegović se u međunarodnim okvirima često posmatra kao političar koji je održao legitimitet države i u najtežim uvjetima, održavao vezu s međunarodnim institucijama, insistirajući na pravno-političkom kontinuitetu Republike Bosne i Hercegovine, uspio balansirati između unutrašnjih političkih aktera, međunarodnih sila i vojnih realnosti, postavio princip da mir ne smije biti plaćen nestankom države. Tokom pregovora, i u Ženevi, i u Washingtonu, i u Dejtonu, Izetbegović je često bio u situaciji u kojoj je prihvatao teške ustupke, ali pod jednom crvenom linijom: Bosna i Hercegovina mora opstati kao međunarodno priznata država – jedinstvena, makar složena – i članica UN-a.

 

 

To je, u datim okolnostima, bio najviši mogući cilj. Dejton je potvrdio međunarodno priznanje Bosne i Hercegovine, državni kontinuitet Republike Bosne i Hercegovine, koja je u Dejtonu “transformirana” u državu sastavljenu od dva entiteta, ali zadržala je međunarodni subjektivitet, članstvo u UN-u, teritorijalni integritet, pravni kontinuitet. Ako se “podvig” definiše kao postizanje cilja uprkos ogromnim objektivnim preprekama, onda se može reći da je: odbrana opstanaka državnosti, sprječavanje podjele zemlje, međunarodno priznanje, potvrda kontinuiteta, i potpisivanje mirovnog sporazuma koji to garantuje, zaista predstavljalo historijski podvig Bosne i Hercegovine. Ne zato što je Dejton idealan (nije), nego zato što je alternativa bila – nestanak.

 

 

Jasne poruke

 

 

Izetbegović je jednom rekao: “Nismo dobili pravedan mir, ali smo dobili mir. A pravedan mir je nešto što ćemo graditi.” U političkom smislu, to je sažetak cijelog procesa: očuvana je država, i time je stvoren okvir da se u budućnosti radi na pravednijem poretku. Tokom rata, svjetski mediji su Izetbegovića često prikazivali kao vođu otpora, čovjeka koji je predvodio opkoljeno Sarajevo i držao glas BiH živim u kriznim momentima. Nakon rata, i pogotovo nakon njegove smrti 2003. godine, medijski izvještaji i komentari često su isticali njegov doprinos očuvanju države Bosne i Hercegovine protiv velikih geopolitičkih pritisaka. U izvještajima o njegovoj smrti, međunarodni lideri su ga nazivali “ocem naroda” i izrazili uvjerenje da bez njega BiH možda ne bi opstala. Takve medijske refleksije doprinijele su kreiranju slike Izetbegovića kao ključnog državnika, ali i moralnog simbola.

 

 

Colin Powell (bivši državni sekretar SAD) je istaknuo: “Hrabrost gospodina Izetbegovića davala je nadu ljudima BiH u najmračnijim danima … njegova vizija evropske budućnosti Bosne i Hercegovine ostaje trajni dio njegovog nasljeđa.”

 

 

George Robertson (bivši generalni sekretar NATO-a) je rekao da je “glas Bosne i Hercegovine” tokom rata upravo Izetbegović te da je njegov doprinos usmjeren na integraciju BiH prema euroatlantskom putu.

 

 

Richard Holbrooke je više puta naveden u medijima i memoarima (iako je u nekim ocjenama kritičan) s formulacijom koja se u javnosti zadržala: “Da nije bilo Alije Izetbegovića, Bosna i Hercegovina danas vjerovatno ne bi postojala.”

 

 

Karađorđevo – početak strategije podjele Bosne i Hercegovine

 

 

Sastanak Slobodana Miloševića i Franje Tuđmana u Karađorđevu u martu 1991. predstavlja temeljni trenutak u formuliranju velikodržavnih projekata Srbije i Hrvatske. Prema nizu izvora, svjedočenja i kasnijih haških procesa: cilj je bio podjela Bosne i Hercegovine na “srpsku” i “hrvatsku” zonu interesa; BiH je posmatrana kao “prazan prostor” bez geopolitičkog subjektiviteta; Bošnjaci su tretirani kao etnička grupa, a ne kao narod s pravom na državu; RS i tzv. “Herceg-Bosna” su kasnije zamišljene kao operacionalizacija Karađorđeva.

 

 

Plan je bio jednostavan: izvesti faktičku podjelu terena, a onda međunarodnu zajednicu postaviti pred svršen čin.

 

 

Mirovne konferencije 1992–1995 – pokušaji legalizacije podjele

 

 

Tokom mirovnih pregovora (Carrington–Cutileiro, Vance–Owen, Owen–Stoltenberg, Kontakt grupa), dinamika je uglavnom bila sljedeća: Srbija i Hrvatska su nastojale da dobiju međunarodnu verifikaciju teritorijalnih stečevina. Članice međunarodne zajednice u početku su bile sklone “etnoteritorijalnim rješenjima”. Izetbegović i delegacija RBiH bili su jedini koji su branili jedinstvo države kao princip. Ono što se rijetko ističe: svaki mirovni plan prije Dejtona bio je neki vid legalizacije fragmentacije BiH. Dejton je, paradoksalno, prvi plan koji je: garantovao teritorijalni integritet BiH, potvrdio njenu međunarodno-pravnu subjektivnost, i uspostavio kontinuitet RBiH – BiH (članica UN-a, nasljednica, bez prekida). Zato se često kaže da je u Dejtonu “Bosna prvi put pobijedila”, makar u formalno-pravnom smislu.

 

 

Nadležnosti unutar države

 

 

RS nije država – nije međunarodni subjekt, nema pravo otcjepljenja, Dejton je priznao RS kao entitet u sastavu Bosne i Hercegovine, izričito je ograničio na nadležnosti unutar države BiH, i stavio je pod Ustav BiH, a ne pod Srbiju. Velikosrpski projekt (“svi Srbi u jednoj državi”) poražen je jer RS nije međunarodni entitet; nema vojsku; nema granice; nema međunarodni kapacitet; Srbija priznaje BiH kao suverenu državu. To je bio udarac u temelje Memoranduma SANU i strategije 1991.

 

 

Srbija je izgubila polugu “srpskih teritorija u BiH”. Dejton je postavio jasnu liniju – Srbija ne može predstavljati Srbe iz BiH. Srbija ne može pregovarati u ime RS i Srbija ne može postavljati uvjete oko BiH.

 

 

Procesi na Međunarodnom sudu pravde i Haškom tribunalu kasnije su zabetonirali poraz velikosrpstva. Haški tribunal je utvrdio: postojanje udruženog zločinačkog poduhvata (UZP) na čelu s Miloševićem, genocidnu namjeru u Srebrenici, i sistematske planove protjerivanja nesrpskog stanovništva. Time je međunarodno-pravno okončana ideja “srpskih zemalja”.

 

 

Neustavna “Herceg-Bosna”

 

 

Tzv. “Herceg-Bosna” je ukinuta i proglašena neustavnom. Dejton ukida “Herceg-Bosnu” kao entitet, paradržavu ili politički projekt; integrira hrvatski politički korpus u institucije BiH; potpisivanjem Hrvatska priznaje jedinstvenu BiH, bez prava na podjele. Haški sud je presudio postojanje hrvatskog UZP-a. Presuda u predmetu “Prlić i ostali” ustanovila je: da je postojao UZP s ciljem uspostave hrvatskog entiteta povezanog s Hrvatskom, da je Franjo Tuđman bio na čelu političkog projekta, i da je cilj bio promjena granica. Ovo je zauvijek delegitimisalo tvrdnje o “hrvatskim povijesnim pravima” u BiH. Hrvatska je ušla u EU kao potpisnik Dejtona, a EU članstvo Hrvatske znači potpuno napuštanje politike iz 1990-tih, obavezu poštovanja teritorijalnog integriteta BiH, i formalno odustajanje od svih elemenata Karađorđeva.

 

 

Dejton je diplomatska pobjeda Bosne i Hercegovine jer je Bosna i Hercegovina potvrđena kao međunarodno priznata država. U Dejtonu BiH je subjekt, ostali su potpisnici. To je ključna razlika: BiH nije rezultat Dejtona – BiH je u Dejtonu potvrđena. Tu je i kontinuitet RBiH – dejtonska BiH nije nova država Bosna i Hercegovina: zadržava stolicu u UN-u, zadržava međunarodne ugovore, nema prekida državnosti. To je najveća geopolitička pobjeda. Entiteti su privremene administrativne jedinice, ne državotvorni subjekti. Ustavni okvir garantuje da entiteti nisu države, nemaju suverenitet, nemaju pravo otcjepljenja. To je potpuna suprotnost Karađorđevu, koji se zasnivao na nestanku BiH. Dejton kao mjesto gdje su veliki planovi pali, a Bosna opstala. Karađorđevo je predviđalo nestanak Bosne i Hercegovine. Raspad Jugoslavije trebao je biti proces u kojem će se BiH “raspodijeliti”. Umjesto toga BiH je postala međunarodno priznata država, Srbija i Hrvatska izgubile su ambiciju podjele, njihovi planovi su delegitimisani i pravno i politički. ICTY je dokazao postojanje dva UZP-a, a u Dejtonu je potpisano ono čemu su se protivili od 1991 – jedinstvena, suverena i međunarodno priznata Bosna i Hercegovina.

 

 

Upravo zato mnogi autori kažu: “Dejton nije nagradio agresore – Dejton je zaustavio njihove projekte.” I gotovo paradoksalno: Dejton je, uprkos manama, najveći geopolitički poraz i Srbije i Hrvatske u njihovim ratnim ciljevima, a najveća diplomatska pobjeda BiH od 1878.

 

 

Zašto je u regionu i u BiH kulminacija napada na Aliju Izetbegovića često iracionalna i neopravdana, posebno u kontekstu današnjih secesionističkih politika Milorada Dodika i Dragana Čovića?

 

 

Izetbegović je u Dejtonu i tokom rata bio jedini politički lider koji je dosljedno branio teritorijalni integritet i suverenitet BiH. Za razliku od Miloševićeve i Tuđmanove vizije, njegova politika nije bila oslonjena na etničku podjelu, već na državni kontinuitet i međunarodno priznanje. Ovaj simbolizam često izaziva irelevantnu projekciju: svaki neuspjeh BiH ili napadi na državu interpretiraju se kao “Izetbegovićeva odgovornost”.

 

 

U medijskom i političkom diskursu, posebno u entitetima i dijelovima regije gdje dominira nacionalizam, Izetbegović se napada retroaktivno kao da je on kriv za sadašnje ambicije Dodika ili Čovića ili nesposobnosti Trojke.

 

 

Dodik i Čović koriste politički kapital nezadovoljstva i polarizacije, projiciraju krivicu na historijske figure – Izetbegovića, često i bez ikakve veze sa njihovim planovima. Regionalni i entitetski velikodrzavni politički subjekti često miješaju ratne događaje 1992-1995, naslijeđe SDA, današnje političke konflikte, u jedan narativ u kojem se Izetbegović prikazuje kao odgovoran za sve probleme BiH.

 

 

Ovo je klasičan fenomen historijskog scapegoatinga: figura koja je simbol otpora ili jedinstva postaje meta kritike kako bi se opravdale sadašnje političke ambicije drugih aktera.

 

 

Zašto je to politički i logički netačno?

 

 

Haški tribunal utvrdio je UZP-ove – presude jasno odvajaju odgovornost Srbije i Hrvatske od odgovornosti BiH.

 

 

Dejton je potvrdio kontinuitet BiH, a ne podjele koje danas zagovaraju Dodik i Čović. Dakle, Izetbegović nije stvorio ni RS ni “Herceg-Bosnu” – oboje je bilo produkt velikodržavnih planova Miloševića i Tuđmana, koje je on upravo spriječio da se legaliziraju. Napadi na Izetbegovića, kao simbola državne opstojnosti i kontinuiteta, kako u BiH tako i u regionu su u velikoj mjeri politički motivisani i anahroni.

 

 

Projekcija krivice na njega za secesionističke tendencije Dodika i Čovića je historijski netačna, jer je njegova politika bila usmjerena na očuvanje jedinstvene države i međunarodnog priznanja.

 

(Stav)

Dejton ima brojne mane, ali…:Zašto je 30 godina poslije “kriv” Alija Izetbegović, a nisu Dodik i Čović koji bi da dijele BiH ili nesposobna Trojka